Nepotizm en genel tabiriyle adam kayırmacılık olarak bilinir. Az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerin başlıca sorunları arasında yer almaktadır. İngilizce dilinde meşhur bir deyim vardır “elephant in the room” birebir çevirisi “odadaki fil” anlamına gelse de “herkesin bildiği sır, ya da insanların konuşmaktan imtina ettiği konu” olarak ifade edilir. İşte nepotizm sorunu da böyle bir durumdur. Herkes bu konudan şikayetçidir ancak sorun ne hikmetse bir türlü çözülmez.
Kamu yönetimin temel sorunları arasında yer alan adam kayırmacılık ya da akraba iltiması sistemin işlerliğini sekteye uğratması bir tarafa vatandaş ve devlet arasındaki güvenin zedelenmesine de dolaylı yoldan etki yapmaktadır. Özellikle Avrupa’da işe alım ve terfi aşamalarında nepotizmden kaçınılması adına 90’lı yılların başından itibaren güçlü mücadeleler verilmiştir. Gösterilen çabaya nispetle büyük oranda başarı da sağlanmıştır. Bu konudaki farkındalık ve bilinçlendirme çabaları aralıksız devam etmektedir.
İslâm Hukukunda Nepotizm
İslâm kamu hukuku açısından nepotizm, İslâmın ilk yıllarından itibaren üzerinde titizlikle durduğu bir konudur. Hz. Peygamber (SAV) ehliyet ve liyakate uygun olmayan akrabaların devlet işlerinde görev almasına hiçbir zaman onay vermemiştir. Hz. Peygamber’in bu uygulaması daha sonraki süreçte görevi devralan Raşid Halifeler döneminde de devam etmiştir. Yalnız bu durumun bir istisnası Hz. Osman devrinde gerçekleşmiştir. Bu dönemde Şam Valisi olan Muaviye’nin yetkileri Hz. Osman’ın talimatıyla genişletilmiş ve Muaviye bölgenin tüm hakimi konumuna gelmiştir. İslâm’ın o güne kadarki süregelen uygulamalar açısından tartışmalı olan bu karara Hz. Peygamber’in çok sevdiği ve kıymet verdiği Ebû Zer karşı çıkmış ve Şam’a Muaviye’nin yanına kadar gitmiştir. Orada yaşanan lüks ve şatafatı gören Ebû Zer geri kalan yaşamını İslâmın emrettiği gibi dosdoğru yaşamak ve Nisa Suresi 58. ve (emanetin ehline verilmesi) Tevbe Suresi’nin 34 ve 35. (Altın ve gümüşleri biriktirip hayır yolunda harcamayanlara) ayeti kerimelerine uygun bir hayat sürmek adına ömrünün sonuna kadar bu durumdan uzak kalmıştır.
Nepotizmle Nasıl Mücadele Edilir?
Bu problem her ülkenin kendi sosyo-kültürel yapısı bağlamında kendine özgüdür. Vaka araştırması yapılıp çıkan sonuca göre çözüm yolları üretilebilir. Ancak evrensel birtakım ilkeler öne sürülebilir.
Bunları sırasıyla şu şekilde ifade edebiliriz.
1-İşe alım kriterlerinde standartlar belirlenmelidir.
2-Objektif standartlar doğrultusunda puanlama kriteri net değilse mülakat sınavları yapılmamalıdır.
3-Terfi aşaması tamamen objektif ve öngörülebilir gerekçelere göre düzenlenmelidir.
4-Mümkünse atamalar merkezi olarak yapılmalıdır.
5-Akraba atamaları yasaklanmalıdır.
6-Herkes aldığı eğitim, bilgi ve deneyimine göre bir mevkiye atanmalıdır.
Dr. Nurullah GÜNGÖR
nurullah@nurullahgungor.com.tr
Hocam yazınızı dikkatle okudum, adam kayırmacılık konusunda size bir soru yöneltmek isterim. Eğer İslam’a göre nepotizm bir suçsa neden İslâm’ın egemen olduğu ülkelerde kayırmacılık bu kadar fazla? Teşekkür ederim.
İslâm nepotizmi karşısına almıştır. Hiçbir suret ve şekilde adam kayırmacılığı kabul etmemektedir. Ancak feodalitenin egemen olduğu yönetim anlayışında nepotizm kaçınılmaz bir şekilde sistemin parçası haline gelmiştir. Bu durumun İslâm ile uzak yakın bir ilişkisi yoktur. Problemi yaratanlar dini kullanarak menfaat elde eden insanlardır. Dolayısıyla nepotizmi benimseyen bir topluluğun oluşturduğu sistem de hiç kuşkusuz güvensiz ortamlara kucak açacaktır. Kur-ân’ı Kerim’de yer alan münafıklar bu türden insanlardır. Ayrımı iyi yapmak gerekir.